Wyspa zwana Ostrowem Lednickim to jedno ze szczególnych miejsc na mapie dziejów historii Polski — z okresu kształtowania się wczesnego państwa. Do naszych czasów przetrwały zlokalizowane tutaj ruiny palatium z kaplicą oraz towarzyszące im inne budowle sakralne i mieszkalne oraz relikty mostów łączących ten ośrodek władzy Piastów z lądem stałym.

Zainteresowania Ostrowem Lednickim oraz prowadzone tutaj badania archeologiczne trwają już niemal 170 lat i sięgają głęboko w XIX stulecie. W klimacie romantycznych oddziaływań rozpoczęła się działalność hrabiego Edwarda Raczyńskiego, który zwrócił uwagę na ruiny na Ostrowie Lednickim, uznając je za pozostałości zamku pochodzącego z czasów Bolesława Chrobrego. Hrabia zamieścił lakoniczny opis zabytku we Wspomnieniach Wielkopolski (1843).

Mniej więcej w tym samym okresie nastąpiły pierwsze znane nam poszukiwania i rozkopywania Ostrowa — wokół i we wnętrzu ruin palatium (od 1845 roku — landrat von Graevenitz oraz kierujący pracami inspektor Gadow). Niestety w ich rezultacie doprowadzono do dewastacji budowli.

Inny wymiar miała dla Ostrowa Lednickiego działalność hrabiego Albina Węsierskiego. W 1858 roku hrabia rozpoczął intensywne eksploracje ruin, które trwały aż po rok 1874. To z inspiracji Węsierskiego prowadzili tutaj prace przybyli z Krakowa Marian Sokołowski oraz Władysław Łuszczkiewicz. Z tymi pierwszymi w pełni naukowymi badaniami palatium łączy się wydanie pracy M. Sokołowskiego Ruiny na Ostrowie jeziora Lednica (1876).

W okresie międzywojennym (1919–1939) warto wspomnieć o badaniach przedstawicieli poznańskiego środowiska antropologicznego — Adama Wrzoska i Michała Ćwirko-Godyckiego. W ich rezultacie przebadano ogromny teren wnętrza grodu (2600 m²), odkrywając 2100 grobów oraz śladów licznych obiektów archeologicznych.

Wybuch II wojny światowej oraz okupacja skutkowały wstrzymaniem archeologicznych prac badawczych prowadzonych przez polskie instytucje archeologiczne. Prace na wyspie przeprowadził wówczas niemiecki archeolog Gustav Mazanetz (1944), który odkrył tu rzekome ślady osadnictwa germańskiego.

W okresie powojennym waga i znaczenie Ostrowa Lednickiego dla studiów nad początkami państwa polskiego znalazły odzwierciedlenie w intensywnych pracach badawczych, jakie podjęto tutaj od 1948 roku, kiedy rozpoczęto badania wykopaliskowe obejmujące rejon w pobliżu kompleksu palatialnego (Witold Kieszkowski). Prace te kontynuował Kazimierz Żurowski (1949–1951), który znacznie poszerzył ich zakres. Odkrył on obronne umocnienia grodowe, lądowo-wodne konstrukcje na brzegu wyspy, cmentarzysko szkieletowe oraz pozostałości zabudowy wnętrza grodu, a także placu budowy palatium. Kolejne sezony badań koncentrujące się wokół kaplicy pałacowej stanowiły kontynuację prospekcji Żurowskiego (Anna Niesiołowska-Hoffmann, Grażyna Mikołajczyk). W tym okresie przeprowadzono również pierwsze penetracje podwodne jeziora Lednica.

Następny etap prac millennialnych (w latach 1961–1965) łączył się z powrotem do szerszych badań wyspy (Jerzy Łomnicki, Krystyna Anderszowa, Wiesława Szenicowa, Łucja Pawlicka, Andrzej Nowak). Przebadano kompleks pałacowy, część północną grodu, podgrodzie, prowadzono też badania podwodne. Odkryto kolejną budowlę kamienną grodu — jednonawowy kościół z pochówkami w jego wnętrzu i otoczeniu, zlokalizowano most zachodni oraz uchwycono gęstą drewnianą zabudowę mieszkalną i gospodarczą. Odnaleziono bogate zespoły zabytków ruchomych m.in. bizantyjską staurotekę, grzebień z kości słoniowej, przedmioty złote oraz liczne uzbrojenie.

Powstanie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy (1969) wyznaczało okres kolejnych intensywnych poszukiwań na podgrodziu, gdzie odkryto gęstą zabudowę mieszkalną oraz drogi i falochrony (Mateusz Łastowiecki, Jan Leśny). W drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX stulecia nawiązano do badań Andrzeja Nowaka przy jednonawowym kościele, odkrywając w jego sąsiedztwie kolejne pochówki (Mieczysław Nadolski). W 1978 roku odkryto dalsze groby w sąsiedztwie palatium, które osłonięto nowym zadaszeniem.

Od 1983 roku kontynuowano prace wykopaliskowe prowadzone w ramach powstałego rok wcześniej Interdyscyplinarnego Zespołu do Badań Ostrowa Lednickiego i jego Osadniczego Zaplecza. Realizując programowe założenia Zespołu, rozpoznano fortyfikację Ostrowa (wykop I/83), majdan grodu (wykop II/83), by wkrótce poszerzyć ich zakres o architekturę kamienną oraz system zabudowy podgrodzia. Jednocześnie podjęto (od 1982) rozległe badania podwodne prowadzone przez archeologów z ośrodka toruńskiego (Gerard Wilke, Andrzej Kola wraz z ekspedycją podwodną).

Rezultaty tych prac doprowadziły do ponownego odkrycia starszych umocnień grodowych, zabudowy mieszkalno-gospodarczej grodu i podgrodzia, przyczółka mostu wschodniego oraz właściwego mostu łączącego Ostrów z gnieźnieńskim brzegiem jeziora. Odkryto także kolejny element fortyfikacji wyspy — lądowo-wodne umocnienia od zachodniej strony Ostrowa. W pracach tych prowadzonych do 2011 roku brało udział liczne grono badaczy (Mateusz Łastowiecki, Edwin Dzięciołowski, Janusz Górecki, Jacek Wrzesiński, Arkadiusz Tabaka, Danuta Banaszak).

Wsparciem badań archeologicznych związanych z fortyfikacjami Ostrowa, przyczółkami mostowymi i mostami była seria dendrodat (oznaczonych przez Marka Krąpca z Krakowa) pozyskanych z licznego zespołu próbek drewna wskazująca na kalendarzowe daty powstania konstrukcji (m.in. 963/964).

Dawne środowisko przyrodnicze odtwarzano dzięki badaniom Kazimierza Tobolskiego, makroszczątki roślinne analizował Marek Polcyn, studia nad średniowiecznym stadem i dietą prowadził Daniel Makowiecki, geologią i surowcami skalnymi zajmował się Janusz Skoczylas, gleby badali Stanisław Drzymała oraz Andrzej Mocek, wreszcie zasiedlenie i jego przemiany studiowali Edwin Dzięciołowski oraz Zofia i Stanisław Kurnatowscy. Dużą wagę przydawano archeologicznemu rozpoznaniu zaplecza, by przywołać największe badania, jakie prowadzono w obrębie wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach (Anna i Jacek Wrzesińscy).

Obok wspomnianych wcześniej prac nad zabudową drewnianą i inżynieryjną Ostrowa prowadzono także terenowe badania monumentalnej zabudowy architektonicznej wyspy (Mateusz Łastowiecki, Jacek Wrzesiński i Janusz Górecki). Prace te odbywały się przy udziale historyków sztuki z Krakowa (Klementyna Żurowska oraz Teresa Rodzińska-Chorąży, Tomasz Węcławowicz oraz Adam Biedroń). Początkowo skoncentrowano się na rozpoznaniu problematyki związanej z jednonawowym kościołem, po czym w kolejnych latach (1988–1990) skupiono się na zespole pałacowo-sakralnym. Do badań kościoła powrócono w 2000 roku (Michał Kara, Jacek Wrzesiński).

Autorzy podtrzymali wczesną chronologię kościoła (łącząc go z najwcześniejszą fazą chrystianizacji państwa), widzieli w nim katedrę biskupią (Klementyna Żurowska, Adam Biedroń) bądź wczesny drewniany kościół z krytymi obejściami (Jacek Wrzesiński, Michał Kara).

Największe oczekiwania związane były z pracami przy zespole architektury pałacowo-sakralnej. Badania dostarczyły zaskakujących rezultatów — odsłonięto resztki dwóch zagłębień w kaplicy pałacu. Postawiono hipotezę o ich chrzcielnym przeznaczeniu i uznano Lednicę za miejsce historycznego chrztu Mieszka oraz siedzibę biskupa Jordana (Klementyna Żurowska, Teresa Rodzińska-Chorąży, Adam Biedroń, Tomasz Węcławowicz). Chociaż sprawa siedziby biskupstwa na wyspie oraz chrztu władcy w tym miejscu budzi po dziś dzień wiele kontrowersji, to już sam fakt lokalizacji w kościele pałacowym basenów do chrztu pokazuje, że przebiegała tutaj liturgia chrzcielna. Datowanie basenów (próby radiowęglowe) wskazuje na połowę X wieku jako na okres ich powstania i zdaje się rozstrzygać spór o ich chronologię.

Do badań kompleksu pałacowo-sakralnego powrócono ponownie przy realizacji programu konserwacji tego obiektu w latach 2009–2010 (Mateusz Łastowiecki, Janusz Górecki, Arkadiusz Tabaka oraz Danuta Banaszak), jednak ze względu na wtórny charakter większości odsłanianych nawarstwień, nie wniosły one zasadniczo nowych ustaleń dla stratygrafii i chronologii palatium i jego kaplicy. W roku 2016, w związku z jubileuszem 1050-lecia Chrztu Mieszka I, po raz kolejny odsłonięto basen południowy oraz zachowane fragmenty posadzek w kaplicy pałacowej. Wykonano ich szczegółową dokumentację i pobrano serię prób zapraw oraz węgli drzewnych w celu uzyskania dat metodą 14C AMS. Prace zakończono konserwacją i zabezpieczeniem odkrytych reliktów.

tekst Janusz Górecki