Muzeum Pierwszych Piastów

piątek 20 maj 2011

Funeralia Lednickie – spotkanie 15

Dnia 16-17 maja 2012 roku w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w Dziekanowicach odbędą się 15. Funeralia Lednickie, Migracje.

Organizatorzy:

Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Poznaniu

Polskie Towarzystwo Antropologiczne

Komitet Naukowy 15 Funeraliów Lednickich:

prof. dr hab. Barbara Kwiatkowska

prof. dr hab. Alicja Budnik

prof. dr hab. Wojciech Dzieduszycki

prof. dr hab. Maria Kaczmarek

dr Tomasz Kozłowski

prof. dr hab. Janusz Piontek

mgr Jacek Wrzesiński

prof. dr hab. Andrzej Marek Wyrwa

Migracje mają tradycję tak starą jak ludzkość. Odkąd nasi biblijni przodkowie – Adam i Ewa – wyszli z Raju wędrówka stała się jedną z najbardziej charakterystycznych właściwości człowieka. Zasiedlenie Europy odbyło się w drodze migracji. Aczkolwiek migracje nie są niczym szczególnym w świecie zwierząt. Rozmaite są motywacje migracji, różne są też ich skutki. Jak możemy obserwować migracje na stanowiskach sepulkralnych. Jakie wyniki uzyskujemy obserwując materiał antropologiczny, genetyczny.

Do wygłoszenia referatów wprowadzających w tematykę 15 Funeraliów Lednickich poprosiliśmy trzech specjalistów reprezentujących archeologię, antropologię i biologię molekularną.

Poniżej zamieszczamy podstawowe tezy referatów pozwalające Państwu zapoznać się z tematyką i przygotować własny udział w dyskusji.

Zainteresowanych prosimy o zgłaszanie się z tezami swojego wystąpienia – głosu w dyskusji obejmującej zagadnienia poruszane w referatach wprowadzających.

Wojciech Dzieduszycki, Jacek Wrzesiński

Autorzy referatów wprowadzających

prof. dr hab. Grzegorz Domański (Uniwersytet Szczeciński)

Profesor Grzegorz Domański jest archeologiem

Studia ukończył w 1962 roku na Uniwersytecie Wrocławskim. W roku 1968 na tymże Uniwersytecie obronił rozprawę doktorską – Zagadnienie tak zwanej kultury burgundzkiej, a w roku 1979 habilitował się w Instytucie Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk na podstawie dorobku i rozprawy – Kultura luboszycka między Łabą a Odrą w II-IV wieku. W 1992 roku Prezydent RP mianował Grzegorza Domańskiego profesorem.

Od 1962 do końca 2009 pracownik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Terenem zainteresowania naukowego i badań wykopaliskowych jest cały Śląsk i wschodnie Łużyce. Na obszarze Dolnych Łużyc prowadził rozmaite badania terenowe przez 47 lat, a kilkanaście lat kieruje badaniami na górze Ślęży.

Podstawowa problematyka badawcza obejmuje grupę gubińską kultury jastorfskiej i kulturę luboszycką, które wyodrębnił, a także problematyka związana z germańskim plemieniem Burgundów, zagadnienia związane z okresem wojen markomańskich w Europie środkowej, problematyka okresu wędrówek ludów w Polsce, a szczególnie związki ceramiki z tego okresu z terenami śródziemnomorskimi.

Przez 25 lat był też wykładowcą na Uniwersytecie Wrocławskim.

Jest laureatem nagród archeologicznych im. Ryszarda Wołągiewicza i Józefa Kostrzewskiego.

dr hab. Krzysztof Borysławski prof. nadzw. (Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu),

Profesor Krzysztof Borysławski jest antropologiem

Studia ukończył na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocławskiego w 1972 r. uzyskując dyplom magistra biologii ze specjalnością antropologia, na podstawie pracy:„Rozwój fizyczny niemowląt wrocławskich w wieku od 3 do 12 miesięcy”. W tym samym roku podjął pracę w Katedrze Antropologii UWr. Doktorat w zakresie biologii – antropologii uzyskał w 1978 r. na podstawie dysertacji: „Badania antropologiczne dzieci wrocławskich od urodzenia do 2 roku życia”, aw 1994 stopień naukowy doktora habilitowanego nauk biologicznych w zakresie antropologii na podstawie pracy:„Społeczno-ekonomiczne i biologiczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieciwrocławskich do drugiego roku życia”. W roku 1999 został mianowany profesorem nadzwyczajnym UWr. Przez 37 lat związany był z macierzystym Uniwersytetem.

Od 2009 roku zostaje zatrudniony jako profesor w Zakładzie Antropologii Instytutu Biologii na Wydziale Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu organizując Zakład od podstaw.

Jest zwolennikiem interdyscyplinarnej współpracy antropologii z naukami pokrewnymi, stąd jego zainteresowania naukowe dotyczą kilku różnych wątków: 1) Rozwój osobniczy (ontogeneza) człowieka, szczególnie najwcześniejsze etapy życia, a także okres starzenia się. Wiele wyników tych badań znalazło praktyczne zastosowanie w pediatrii i gerontologii. 2) Antropologia społeczna i ekologia człowieka – problematyka uwarstwienia i awansu społecznego oraz związków pomiędzy cechami biologicznymi a statusem społeczno – ekonomicznym. 3) Biologia i demografia paleopopulacji – poszukiwanie związków pomiędzy zachowanymi cechami biologicznymi a kondycją biologiczną populacji wymarłych.

dr hab. Henryk W. Witas prof. nadzw. (Uniwersytet Medyczny w Łodzi)

Prof. Henryk W. Witas jest biochemikiem, biologiem molekularnym

Studia ukończył na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego gdzie rozpoczął pracę. Po sześciu latach uzyskuje stopień doktora n. przyr. badając wpływ wolnych rodników na komórki krwi człowieka. Od powrotu ze stażu w Nowym Jorku do dnia dzisiejszego jego zainteresowania związane są z badaniem podłoża genetycznego cech człowieka, w tym także chorób, a poszukiwanie wyznacznika chorób autoimmunizacyjnych stanowiło przedmiot habilitacji na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi, dokąd przeniósł się w 1993 roku.

Niedawno, swoje zainteresowania genetycznym uwarunkowaniem cech człowieka połączył ze współczesnymi osiągnięciami z zakresu ewolucji. Specjalizuje się w badaniach kopalnego DNA analizując cechy ludzi żyjących w przeszłości na współczesnym obszarze Polski i poza nim, np. w rejonie Żyznego Półksiężyca. Zmiany sekwencji rejonu kontrolnego mtDNA i części nierekombinującej chromosomu Y badanych osobników wykorzystuje do weryfikowania ich pochodzenia i określania cech identyfikowanych w DNA jądrowym. Wśród nich są zarówno allele związane z patologicznym fenotypem lub predyspozycjami do chorób, ale także określające cechy pomocne w charakteryzowaniu osobników i w konsekwencji właściwości całych populacji.

Referaty wprowadzające

Grzegorz Domański

Głód

Głód w różnych postaciach towarzyszy ludzkości od zarania do czasów dzisiejszych. Jeszcze dzisiaj 14 krajów jest na oenzetowskiej liście państw gdzie panuje klęska głodu – gdzie z głodu umierają ludzie. Kilkadziesiąt dalszych państw to kraje gdzie występuje głód w różnych formach. A i to nie wszystko, w większości krajów dzisiejszego świata występuje zjawisko niedożywienia, skutkujące m. in. nieprawidłowym rozwojem fizycznym dzieci i młodzieży, podatnością na choroby czy ograniczeniem czasu życia. A przecież jeszcze w XX wieku klęski głodu w Europie pochłonęły miliony ofiar w Irlandii, na Powołżu, na Ukrainie, a nawet w Niemczech i Belgii. W krajach pozaeuropejskich klęski głodu były zjawiskiem permanentnym do połowy XX wieku. W Chinach i Indiach co kilka lub kilkanaście lat ginęło po kilka milionów ludzi. Trzeba tu jeszcze dodać epidemie, których pierwotną przyczyną był głód. Poza przyczynami politycznymi takimi jak grabienie żywności, blokady ograniczające dowóz środków spożywczych, brak pomocy zewnętrznej w trakcie konfliktów wewnętrznych kluczową rolę odgrywała zła struktura rolnictwa – bardzo chwiejna równowaga pozwalająca na bieżące wyżywienie przy sprzyjających warunkach naturalnych. Jakiekolwiek zachwianie tej równowagi np. nadmiar lub brak opadów, wahania temperatur, rabunek ziarna na siew, przejściowe lub stałe wyjałowienie pól, pomór zwierząt hodowlanych skutkowały niedoborem środków spożywczych, co skutkowało wystąpieniem głodu, którego pochodną były epidemie i chęć zdobycia pożywienia na obszarach, gdzie klęska głodu nie występowała, co prowadziło do wojen. Trzeba tu jeszcze dodać, że żywność była cennym łupem w wojnach, kiedy nie była ich celem.

Nieliczne wzmianki dotyczą głodu w dobrze zorganizowanym Imperium Romanum, gdzie przechowywano odpowiednie zapasy i wykorzystywano różne źródła zaopatrzenia w żywność. Liczniej wzmianki o głodzie pojawiają na dawnych terenach Imperium już po jego upadku. Brak bezpośrednich danych o głodzie na europejskich terenach barbarzyńskich.

Pojawia się zatem pytanie, czy istotnie na europejskich terenach poza limesem, a także Europie w okresie tzw. pradziejowym nie było klęsk głodu? I kolejne pytanie czy jeżeli były, to czy my dysponując źródłami archeologicznymi możemy odczytać ich ślady?

Samo pojęcie głodu też nie do końca jest jednoznaczne, generalnie oznacza stan wywołany niespożywaniem pokarmów, ale rodzaje głodu można w różny sposób klasyfikować np. ze względu na czas jego trwania, na rodzaj i charakter niedoboru żywności, kiedy mówimy o stałym niedożywieniu, okresach głodu w ciągu roku np. tzw. przednówkach, czy dłuższych okresach głodu – klęskach głodu – prowadzących do śmierci głodowej. Można dzielić klęski głodowe według przyczyn, na spowodowane czynnikami naturalnymi – nieurodzajami, pomorami zwierząt domowych, pomorami zwierząt dzikich, czynnikami politycznymi – wynikami grabieży, blokad w czasie wojen, a także decyzji administracyjnych o odebraniu żywności.

Od średniowiecza do czasów nowożytnych źródła pisane przesycone są opisami klęsk głodu występujących prawie na całym świecie (w Chinach w ciągu 2000 lat zanotowano 1828 klęsk głodowych w różnych prowincjach).

W polskiej (i nie tylko) archeologii problem występowania głodu jest wzmiankowany przy okazji rozpatrywania rozmaitych przemian, brak jednak prób identyfikacji różnych przemian właśnie z tym zjawiskiem. Kilku badaczy zajmujących się tym zagadnieniem wykazuje duży pesymizm. Tym niemniej problem istnieje i podjęcie przynajmniej prób jego szerszego naświetlenia wydaje się zadaniem koniecznym do realizacji.

Bez wątpienia głód był jednym z czynników motywujących i zmuszających do różnego typu migracji. A te przyczyniały się do przemian kulturowych, biologicznych, środowiskowych.

Krzysztof Borysławski

Migracje

Skłonność do przemieszczania się (migracji) jest typowa dla całego świata ożywionego i występuje na każdym poziomie jego organizacji. Przemieszczają się nie tylko zwierzęta ale także rośliny a nawet pojedyncze komórki (bakterie, pierwotniaki). Przemieszczają się pojedyncze osobniki ale także całe społeczności czy populacje. Na poziomie populacyjnym skłonność ta jest uzasadniona poszukiwaniem nowych przestrzeni i możliwości życiowych (nisz ekologicznych). Migrująca grupa osobników trafia na odmienne warunki środowiska co powoduje konieczność dostosowania się do nich. Im bardziej warunki te różnią się od „wyjściowych” tym większe są konieczne zmiany dostosowawcze. Oczywiście zmiany te zachodzą przez wiele pokoleń. Proces ten, zwany radiacją adaptacyjną (przystosowawczą) prowadzi do specjacji, której tempo jest znacznie większe u migrantów niż populacji czy gatunków niemigrujących. Migracje są więc z punktu widzenia biologii bardzo korzystne, gdyż prowadzą do zwiększania genetycznej zmienności wewnątrzgatunkowej, a tym samym zwiększają prawdopodobieństwo przetrwania gatunku.

Dotyczy to także człowieka. Migracje towarzyszyły człowiekowi od zarania jego dziejów, co znajduje swoje odbicie w wielu mitach czy opowieściach biblijnych. W przypadku człowieka, oprócz genetycznych skutków migracji, należy rozważać także skutki społeczne i ekonomiczne, psychologiczne i zdrowotne, kulturowe (lingwistyczne, religijne, etc.) i demograficzne, które także mają przecież związek z biologią danej populacji. Należy jednak zwrócić uwagę, że kultura materialna i niematerialna (wierzenia, język) nie musiały być przekazywane z dziedzictwem biologicznym, tak więc w wielu przypadkach kulturowe skutki migracji nie odpowiadają skutkom biologicznym.

Migracje są niewątpliwie ważnym czynnikiem wpływającym na obraz populacji. W dłuższej perspektywie, w większości przypadków zwiększają możliwości i optymalizują jej funkcjonowanie. Skutki migracji, z oczywistych względów, łatwo jest analizować w populacjach współczesnych. Znacznie większe problemy w tym zakresie stwarza badanie populacji prehistorycznych a nawet historycznych.

Obszary warte przedyskutowania

Znaczenie pojęcia i skutki migracji w aspekcie:

genetycznym – przenoszenie informacji genetycznej między populacjami, wskutek przemieszczania się osobników albo grup osobników z jednej populacji (emigracja) do drugiej (imigracja). Migracja może powodować zmiany we frekwencjach genów populacji (przepływ genów), a tym samym stanowi czynnik ewolucji.

społeczno-ekonomicznym – skutki wynikają ze zmian (utrata lub zwiększanie) zasobów pracy, kapitału ludzkiego oraz remittances, czyli pośredniego i bezpośredniego wpływu na dochody i wzrost gospodarczy. Są to też skutki na rynku pracy i w zakresie opieki socjalnej (np. zdrowotnej czy społecznej) dla migrantów.

psychologicznym – skutki wynikają z poczucia wyobcowania, bariery językowej, pracy niezgodnej z aspiracjami i wykształceniem. Są typowe dla migrantów - różnego rodzaju nerwice, depresje, alkoholizm, uzależnienie od hazardu.

zdrowotnym – migranci niewątpliwie zmieniają stan zdrowotny społeczeństwa. Poprawiają statystyki, ponieważ migrują ludzie zdrowi i silni, odporni. Z drugiej strony, migranci mogą „przywlec” choroby dotychczas nie znane na zasiedlonym obszarze.

kulturowym – migranci mają swoja kulturę, język, zwyczaje, religię. Mogą stworzyć tzw. mniejszość narodową pozostając wierni swoim tradycjom, co może rodzić problemy ale także przynosić określone korzyści.

demograficznym – ze względu na selektywny charakter, migracje maja znaczący wpływ na strukturę demograficzną (głównie wiek i płeć). W wielu przypadkach migracje „imitują” rozrodczość lub umieralność. Są ważnym czynnikiem ilościowych i strukturalnych zmian demograficznych, a saldo migracji, obok przyrostu naturalnego, decyduje o liczbie ludności.

Henryk W. Witas

MIGRACJE. Zmiany składu ludzkich populacji, ich pochodzenie i szlaki wędrówek pozostawiają ślad w postaci zmian sekwencji DNA

To understand what it is to be human, it is essential to understand the human past.
Colin Renfrew

Nearly all civilizations have their own origin or creation myth.
Now we can use archaeogenetics to tell a global story
that is robust and applicable to all human communities everywhere.
Colin Renfrew

We know that humans had to migrate at some point in their history,
but we also know humans tend to stay put once they get some place.Peter Underhill

Ciągły rozwój technologii i ulepszanie naukowych metod poznawania świata przyczyniają się, jak wiadomo, do istotnego wzbogacenia warsztatu badawczego, rozszerzając dzięki temu możliwości poznawcze człowieka. Często, metoda stosowana rutynowo w jednej dziedzinie dociera z czasem do odległych obszarów badawczych, umożliwiając podejmowanie działań interdyscyplinarnych. Stało się tak w przypadku metod molekularnych, które dają możliwość wglądu w pierwszorzędową strukturę DNA - cząsteczki przekazującej między pokoleniami informację o cechach fenotypowych jednostki. Genom wykazuje szereg właściwości, wśród których zmienność, szczególnie niektórych jego fragmentów, jest wykorzystywana z powodzeniem do rekonstruowania Życia minionych epok. Wprowadzenie nowej formuły metodycznej owocuje pozyskiwaniem danych jakościowo i ilościowo odmiennych od dotychczas uzyskiwanych, niedostępnych procedurom klasycznym.

Niezbędna w procesie rekonstruowania szlaków migracji jest możliwość zidentyfikowania różnic pomiędzy grupami ludzkimi utworzonymi w wyniku rozdzielenia się populacji ancestralnej lub odłączenia niewielkiej grupy. Podobnie jak każdy inny sposób oceny różnic pomiędzy zbiorami, także analiza cząsteczek DNA wymaga charakterystycznych wyznaczników w obrębie pierwszorzędowej struktury, a precyzja i szybkość ich identyfikacji rośnie wraz z wprowadzaniem kolejnych innowacji metodycznych.

Historia stosowania metod molekularnych rozpoczęła się niespełna 100 lat temu, kiedy Hirszfeld zaproponował porównywane między sobą populacji na podstawie obserwowanych różnic w częstości występowania grup krwi. Kolejne dekady, w okresie po ustaleniu struktury DNA i wprowadzeniu pierwszych metod analizy sekwencji, dostarczały danych na temat częstości występowania alleli kodujących substancje grupowe krwi, polimorfizmu białek osocza i enzymów.

Wprowadzone w latach 80. metody – RLFP (ang. Restriction Length Fragment Polymorphism), a wkrótce potem PCR (ang. Polymerase Chain Reaction) – ułatwiły analizę zmienności sekwencji DNA, początkowo tylko mitochondrialnego (mtDNA). W latach 90. wprowadzono zautomatyzowane kapilarne sekwencjonowanie DNA, wielokrotnie szybsze niż dotychczas stosowane, umożliwiając identyfikowanie różnic pomiędzy cząsteczkami DNA takich, jak SNP (Single Nucleotide Polymorphism), mikrosatelity (STRPs, ang. Short Tandem Repeat Polymorphisms) lub minisatelity (VNTR, ang. Variable Number of Tandem Repeats).

Stosowanie metody Sangera dopiero po 13 latach zmagań zaowocowało ogłoszeniem w 2003 roku sekwencji ludzkiego genomu, natomiast w dwa lata później nowo wprowadzona metoda skróciła czas sekwencjonowania, po wprowadzeniu kolejnych modyfikacji, z lat do tygodni oferując przy tym wysoką rozdzielczość. Za sprawą wprowadzenia technologii masowego sekwencjonowania (ang. high-throughput sequencing), umożliwiającej jednoczesne analizowanie nawet 10⁹ fragmentów DNA, rozpoczęło się analizowanie i porównywanie całych genomów. Możliwe stało się sekwencjonowanie cząsteczek silnie zdegradowanych, np. fragmentów o długości ~50 pz, jak to miało miejsce w przypadku genomów neandertalczyka i człowieka z jaskini Denisowa w górach Ałtaju.

Wspólną cechą fragmentów genomów mitochondrialnego i jądrowego, które odróżniają osobniki lub populacje, jest większa zmienność w czasie porównując z całymi cząsteczkami. Świadectwem pochodzenia populacji może być nie tylko haplotyp (charakterystyczny układ zmian w jednym lub wielu miejscach, np. SNP lub STR), ale wspólny markerowy allel jednego z szybko ewoluujących genów (np. odpowiedzialnych za adaptację do lokalnej diety, klimatu lub chorób).

Ćwierć wieku temu Cann, Stoneking i Wilson (1987) opublikowali wyniki analizy RLFP mtDNA (linia żeńska) 147 ludzi z różnych regionów świata, które po raz pierwszy wskazały wspólne, nieodległe (~200 tys. lat), afrykańskie pochodzenie współczesnego człowieka i potwierdzały teorię wyjścia z Afryki („Out of Africa”), która od tego czasu była weryfikowana wynikami sekwencjonowania mtDNA i chromosomu Y.

Zmiany sekwencji, które są podstawą identyfikowania charakterystycznych cech, oznaczane są zwykle u ludzi żyjących współcześnie, a danych o czasie powstania i rozdzielenia się linii rodowych dostarcza analiza koalescencyjna, przy czym, odkąd możliwe jest sekwencjonowanie cząsteczek izolowanych z kopalnych szczątków, dostępne są także dane bezpośrednie. Należy zaznaczyć, że współcześnie stosowane molekularne metody i technologia analizy całych genomów z przeszłości, choć zupełnie zmieniły dotychczasowy sposób poznawania Życia z minionych epok, to nie są jednak na tyle doskonałe, aby sięgać w przeszłość dalej niż 30-40 tys. lat, jak to pokazało dotychczasowe doświadczenie.

Zidentyfikowane zmiany sekwencji mtDNA, a także nierekombinującej części chromosomu Y (NRY), występujące w populacji ludzkiej w postaci haplotypów, zebrane zostały w haplogrupy (klady), z których każdy zawiera przynajmniej jeden, wspólny dla wszystkich SNP, po raz pierwszy występujący u wspólnego przodka.

Znana liczba mutacji w czasie, który upłynął od wspólnego przodka, w tym przypadku z szympansami (6,5 mln lat), pozwala wyliczyć wiek haplogrupy, a także zlokalizować w przybliżeniu miejsce jej powstania poprzez porównanie ze zmianami obserwowanymi wcześniej.

Przyjmuje się, że przypadkowe zmiany sekwencji (mutacje, SNP) pojawiają się ze stałą szybkością, choć różną w różnych rejonach cząsteczki, i tak np. względna średnia szybkość zmian dla całej cząsteczki mtDNA, części kodującej i niekodującej, wynosi 1,665x10^-8 podstawienia/nukleotyd/rok, co przekłada się na wystąpienie jednej mutacji raz na 3624 lata. Dla porównania, częstość mutacji w powszechnie analizowanym regionie kontrolnym HVR wynosi 9,883x10^-8 podstawienia/nukleotyd/rok, tj. raz na 9058 lat, dla odcinka HVRI równa jest 1,62 x 10^-7 (1/17 343 lata), a dla HVRII wynosi 2,279x10^-7 (1/22 388 lat).

Podejmowane próby rekonstrukcji szlaków migracji gatunku, w tym pierwszych wędrówek H. sapiens poza Afrykę i zaludniania poszczególnych obszarów geograficznych, kierunków wędrówek pierwszych rolników i formowanie neolitycznych i post-neolitycznych populacji europejskich, dotyczą również dynamiki przemieszczania się niewielkich grup na ograniczonym obszarze.

Wśród wielu parametrów wykorzystywanych do śledzenia szlaków migracji znajdują się utrwalone zmiany puli genowej populacji odróżniające ją od ancestralnej, m.in. współczynnik występowania mutacji niesynonimicznych i synonimicznych oraz częstość występowania poszczególnych alleli.

Analiza DNA stała się narzędziem w rekonstruowaniu wędrówek przedstawicieli H. sapiens i weryfikacji wyników stosowania klasycznych metod polegających na porównywaniu cech morfologicznych szkieletu lub ocenie charakterystycznego wyposażenia towarzyszącego ludzkim szczątkom.

Choć informacja zawarta w strukturze DNA jest podobna u ludzi w 99,5%, to jednak ta niewielka różnica przekładająca się na ~13 mln nukleotydów dostarcza nowej jakościowo informacji, która pozwala określić pochodzenie sugerując możliwe szlaki wędrówek na krótkich dystansach i do odległych lokalizacji geograficznych.

Zagadnienia

Analiza genomów i występujących pomiędzy nimi zależności, które sugerują związki przestrzenne pomiędzy H. sapiens, H. neanderthalensis i nieznanym przedstawicielem rodzaju Homo, którego skąpe ślady znalezione zostały w jaskini Denisowa w górach Ałtaju.