Od końca XVIII do połowy XX wieku w większości krajów europejskich powstawały narodowe muzea wielobranżowe lub głównie przyrodnicze.
WczeÅ›niej wÅ‚adcy i magnaci gromadzili okazy przyrodnicze i mineraÅ‚y, tworzÄ…c wartoÅ›ciowe kolekcje. W XIX wieku w Promnicach na miejscu starego dworku Promnitzów postawiono Zamek MyÅ›liwski, w którym zawieszono trofea myÅ›liwskie w postaci wieÅ„ców jeleni; przechowywano tam także zwierzÄ™ta, które odpowiednio spreparowane zdobiÅ‚y wnÄ™trza pomieszczeÅ„. Natomiast w zamku w Kórniku Tytus DziaÅ‚yÅ„ski zgromadziÅ‚ znaczny zbiór mineraÅ‚ów (1874 r.); kolekcja ta miaÅ‚a być zalążkiem projektowanego przez Jana DziaÅ‚yÅ„skiego muzeum historii naturalnej. Dane zamieszczone w formularzu K-02 z 2013 roku informujÄ…, że w Polsce funkcjonowaÅ‚y 822 muzea i oddziaÅ‚y muzealne, w tym 38 o charakterze przyrodniczym. W rzeczywistoÅ›ci jest ich jeszcze wiÄ™cej. Obiekty te zostaÅ‚y podzielone na kilkanaÅ›cie rodzajów w zależnoÅ›ci od tego, jaki rodzaj eksponatów wystawiajÄ…: sÄ… to m.in. muzea przyrodnicze, geologiczne, interdyscyplinarne i regionalne.
Termin muzeum przyrodnicze jest różnie definiowany. WedÅ‚ug Moniki Kordowskiej ,,Muzeum przyrodnicze to instytucja, która pozyskuje, konserwuje i udostÄ™pnia zbiory, zÅ‚ożone z żywych lub martwych okazów przyrody; może prowadzić badania naukowe z dziedziny nauk przyrodniczych; ponadto przekazuje wiedzÄ™ o zebranych zbiorach w sposób przystÄ™pny dla zwiedzajÄ…cych w postaci dziaÅ‚aÅ„ edukacyjnych, ale także edukacji w formie rozrywki”. Zauważmy jednak, że okazy przyrodnicze, zanim zostanÄ… przedmiotami muzealnymi, muszÄ… być uprzednio poddane odpowiednim procesom preparacji. Najpierw zostajÄ… zabite a później niektóre autentyczne skÅ‚adniki zastÄ™puje siÄ™ sztucznymi. Zmianie może ulec wiele cech pierwotnych: barwa, ksztaÅ‚t, a nawet wielkość. Zmiany te nie podważajÄ… zasady autentycznoÅ›ci preparowanego obiektu i jest on peÅ‚nowartoÅ›ciowym przedmiotem muzealnym. Wypchany orzeÅ‚, lew czy sarna pozostajÄ… autentykiem, ponieważ sÄ… preparatem autentycznego orÅ‚a, lwa czy sarny. W muzeach przyrodniczych w Polsce oprócz tradycyjnego przedstawiania eksponatów, czyli w przestrzeni rzeczywistej tzn. budynku, zbiory prezentowane sÄ… również za pomocÄ… technik audiowizualnych, prezentacji multimedialnych, projekcji filmów przyrodniczych, wizualizacji, a także replik czy makiet. SÄ… instalowane kioski multimedialne z ekranem dotykowym oraz dioramy. CechÄ… charakterystycznÄ… dioram jest ich tematyczny ukÅ‚ad, gdyż przedstawiajÄ… szczegóÅ‚owo florÄ™ i faunÄ™ danego siedliska z uwzglÄ™dnieniem ich rzeczywistych rozmiarów. SÄ… ważnym elementem edukacyjnym dla dzieci i mÅ‚odzieży. WÅ‚aÅ›nie edukacja, popularyzacja wiedzy, rozrywka i rekreacja skierowane do spoÅ‚eczeÅ„stwa oraz dziaÅ‚alność naukowo-badawcza (również wydawnicza) sÄ… najważniejszymi funkcjami muzeów przyrodniczych.
Wybrane wystawy przyrodnicze
Fot. 1. Sala Nosorożca ze Staruni w Muzeum Przyrodniczym Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie utrzymana w estetyce oszczędnej, niemal surowej. Nosorożec ze Staruni (Coelodonta antiquitatis) jest jedynym na świecie zachowanym w całości okazem tego kopalnego gatunku pochodzącym z epoki lodowej, sprzed około 20 tysięcy lat
Fot. 2. Okaz zrekonstruowanego dinozaura gatunku Brachiosaurus (lub Giraffatitan) brancai (rodzaj zauropoda z rodziny brachiozaurów, żyjÄ…cego w późnej jurze na obecnych terenach Afryki). Zajmuje gÅ‚ówne miejsce w Å›rodkowej sali wystawowej i jest najwiÄ™kszym zÅ‚ożonym szkieletem dinozaura na Å›wiecie. Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie
Fot. 3. Åšcianki, do których przytwierdzone zostaÅ‚y skamieniaÅ‚oÅ›ci (zachowane w skaÅ‚ach szczÄ…tki organizmów). Okazy paleontologiczne pochodzÄ… z Afryki (Tanzania). Sala wystawowa w Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie
Fot. 4. W oszklonych gablotach znajduje siÄ™ kolekcja mineraÅ‚ów, pochodzÄ…cych z różnych stron Å›wiata. Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie
Fot. 5. Diorama przedstawia zwierzÄ™ta i roÅ›liny wodne. SpeÅ‚nia funkcjÄ™ edukacyjnÄ…, jest ciekawa w odbiorze. Okazy umieszczone sÄ… w różnych odlegÅ‚oÅ›ciach od zewnÄ™trznej granicy dioramy, co powoduje osiÄ…gniÄ™cie iluzji przestrzeni rzeczywistej. Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz
Fot. 6. Zastosowanie nowoczesnych eksponatów przyrodniczych na wystawie pt. „Die dünne Haut der Erde. Unsere Böden” w Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz. W powiÄ™kszeniu przedstawiono Carabodes ornatus, który ma tylko 0,5 mm. Należy do rodziny Carabodidae (klasa pajÄ™czaki, podklasa roztocza)
Fot. 7. Zastosowanie technik audiowizualnych na wystawie pt. „Die dünne Haut der Erde. Unsere Böden” w Senckenberg Museum für Naturkunde Görlitz
Fot. 8. Zastosowanie technik audiowizualnych. Ekspozycja przyrodnicza Ojcowskiego Parku Narodowego w Ojcowie, dawniej Muzeum Przyrodnicze im. Władysława Szafera (muzeum działające w ramach Ojcowskiego Parku Narodowego)
Tekst i zdjęcia Katarzyna Renn