wtorek 19 czerwiec 2012

Muszle pielgrzymie do Santiago de Compostela

 

MALAKOLOGICZNE I HISTORYCZNE ŚLADY PEREGRYNACJI Z ZIEM POLSKICH DO SANTIAGO DE COMPOSTELA

 

 

 

 

 

 

Święty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela

 

Wśród wielu różnych przejawów kultu świętych jedną z bezpośrednich form jego odzwierciedlenia były m.in. peregrynacje, pielgrzymki (peregrinus, peregrinatio, -onis) do miejsc, gdzie spoczywały ich doczesne szczątki. Przez długi czas, do ok. XII wieku, pod pojęciem pielgrzymowania rozumiano „pewną specyficzną formę życia ascetycznego, czyli praktyki samotnego przemierzania dróg oraz mniej lub bardziej dobrowolnie podejmowaną dewocyjną praktykę nawiedzania loca sacra, czyli miejsc świętych. W tej kategorii jednymi z ważniejszych były pielgrzymki do świętych miejsc Kościoła powszechnego i lokalnego. Wiązały się one m.in. z wędrówkami do grobu Chrystusa i grobów świętych, do miejsc, w których znajdowały się święte relikwie lub cudowne obrazy słynące łaskami. Szczególne miejsce w tym względzie obok Rzymu i Ziemi Świętej  odgrywało Santiago de Compostela.

W polskiej historiografii zagadnienia peregrynacji już od dłuższego czasu stanowią ważny przedmiot badań i dyskusji. Omawiano sprawy pielgrzymek na terenie ziem polskich, jak i wyprawy do odległych miejsc na terenie Europy. Wśród rozlicznych opracowań naukowych poświęconych peregrynacjom od dłuższego czasu dużym zainteresowaniem cieszą się badania dróg pielgrzymkowych i losów pielgrzymów, którzy przez wieki udawali się z różnych stron naszego kontynentu, w tym również z ziem polskich, do grobu św. Jakuba Apostoła Większego do Composteli. Pielgrzymki te były przedmiotem badań historyków, historyków religii, historyków sztuki i architektury, archeologów, antropologów, antropologów kultury, bibliologów, psychologów, socjologów, socjologów religii, teologów, ekonomistów, badaczy zajmujących się turystyką itd.

Najczęściej problem ten rozpatrywano w kontekście nielicznych źródeł pisanych (tab. 1 – w książce). Ten sam zespół informacji omawiano często tylko w odmiennej formie stylistycznej, bez poszerzenia merytorycznego, w wyniku czego cały czas poruszaliśmy się i niestety jeszcze nadal poruszamy w zamkniętym kręgu, który nie pozwala nam szerzej spojrzeć na to zagadnienie.

Od pewnego momentu zasób źródeł pisanych zaczęto poszerzać o źródła archeologiczno-malakologiczne, które stopniowo zaczęły nieco uzupełniać znany nam dotychczas obraz pielgrzymek do Composteli z ziem polskich i innych terytoriów Europy.

Symbolem – atrybutem św. Jakuba Apostoła Większego i pielgrzymów wędrujących do „jego grobu” w Composteli jest muszla małża z gatunku Pecten maximus L., zwana potocznie przegrzebkiem wielkim, a w historiografii „muszlą pielgrzymią św. Jakuba” . Ma ona wielkość od kilku do kilkunastu centymetrów średnicy. Do muszli Pecten maximus L. podobna jest muszla Pecten  jacobaeus L. Obydwa gatunki zostały wydzielone i nazwane w XVIII wieku przez Linneusza (1758). Pod względem makroskopowym dla niespecjalisty są one do siebie bardzo podobne.

Pecten Maximus L. jest gatunkiem przegrzebka występującym w Atlantyku, od wybrzeży Norwegii aż do południowej Hiszpanii, również wokół Azorów, Madery i Wysp Kanaryjskich. Jest to muszla, której średnica dochodzi od 100 do 150 mm, niekiedy nawet do 20 cm. Gatunek ten jest poławiany w dużych ilościach (szczególnie przez Francuzów): jego wyśmienite mięso stanowi produkt luksusowy.

Pecten jacobaeus L. również należy do gatunku przegrzebków. W przeciwieństwie do Pecten maximus L. występuje głównie w Morzu Śródziemnym. Uważa się, choć szczegółowe badania nie zostały jeszcze przeprowadzone, że występuje on również w Atlantyku od Portugalii aż po Angolę na południu, a także wokół Madery i Wysp Kanaryjskich. Jego średnica wynosi od 80 do 150 mm. Poławiany jest w celach konsumpcyjnych w basenie Morza Śródziemnego, głównie we Włoszech.  Popularnie zwany jest on przegrzebkiem św. Jakuba. Nazwę tę, jak wspominaliśmy wyżej, jako gatunkowi środziemnomorskiemu nadał jednak dopiero  Linneusz.  

Muszla Pecten jacobaeus  L., niezależnie od swojej nazwy zbieżnej z imieniem św. Jakuba, jak często przyjmowało się w dotychczasowej historiografii, nie była uznawana jako symbol pielgrzymów. Jak wynika jednak ze znanych obecnie znalezisk grobowych, ikonografii oraz innych zabytków pielgrzymich (płaszcze, kapelusze, sakwy) dużo częściej jako symbol pielgrzymi do grobu św. Jakuba była uważana muszla Pecten maximus L. niż Pecten jacobaeus L. Zaznaczyć jednak trzeba, że pod względem makroskopowym dla przeciętnego obserwatora obydwie muszle mogą być i najprawdopodobniej były odbierane jako tożsame. Dopiero w wyniku mikroskopowych lub makroskopowych ekspertyz malakologicznych można je rozdzielić na dwa gatunki. Pierwotnie więc nie widziano między nimi różnicy. Szczególnie dobrze brak zróżnicowania w tym względzie jest widoczny np. w przypadku kapelusza pielgrzymiego z Poznania czy płaszcza i kapelusza z Norymbergi, na których obydwa gatunki muszli występują obok siebie.

 

 

 

 

                    

 

 

Muszla Pecten jacobaeus L z Ostrowa Lednickiego, fot. Piotr Namiota

 

 

Na ziemiach polskich przez długi czas jedynym archeologiczno-malakologicznym śladem peregrynacji do grobu św. Jakuba z ziem polskich była muszla znaleziona na cmentarzysku na Ostrowie Lednickim koło Gniezna. Po dłuższym czasie do tego zespołu zaczęły dołączać podobne okazy znajdowane na innych stanowiskach archeologicznych w Polsce, m.in. zabytki odkryte w Kołobrzegu, Elblągu i inne (patrz rozdz. IIA – katalog w książce). Okazało się jednak, że były one rozpoznane tylko makroskopowo bez badań specjalistycznych – malakologicznych. Podejmując pogłębione studia nad muszlą lednicką, postanowiono najpierw więc rozpoznać gatunek, do którego muszla ta należy. I okazało się, że uważana dotychczas w opracowaniach historycznych za Pecten maximus L. jest w rzeczywistości muszlą Pecten jacobaeus L. Podobnym badaniom poddano więc też inne polskie, znane dotychczas okazy „muszli pielgrzymich”. Mając więc do dyspozycji wyniki badań specjalistycznych postanowiliśmy jeszcze raz, choć zdajemy sobie sprawę, że problem ten będzie w dalszym ciągu bardzo dynamiczny i będą pojawiały się na pewno nowe okazy, podjąć ten temat i dokonać podsumowania dotychczasowego stanu badań nad pielgrzymkami z ziem polskich do grobu św. Jakuba w Composteli w średniowieczu (od około XIII do połowy XV wieku).

Obecnie z ziem polskich znamy osiem muszli pielgrzymich. Ich stan zachowania jest bardzo różny. Najlepiej zachowane są muszle z Elbląga, Raciborza i Lublina. W wyniku analiz malakologicznych w zbiorze wyodrębniono pięć egzemplarzy z gatunku Pecten maximus L. (Kołobrzeg, Elbląg, Poznań, Racibórz, Cieszyn) i trzy z gatunku Pecten jacobaeus L. (Ostrów Lednicki, Wrocław, Lublin). Ze względu na niezbyt precyzyjne ustalenia stratygrafii miejsc ich znalezienia chronologia ich zdeponowania jest trudna do szczegółowego ustalenia. Dla większości zbioru zamyka się ona w przedziale od około 1. połowy XIII do końca XIV wieku. Muszla elbląska zaś według dotychczasowych ustaleń datowana jest na przełom XIV i XV wieku. Znaleziska te związane są ze znaczącymi ośrodkami leżącymi na głównych szlakach komunikacyjnych, które miały bardzo dobre połączenie drogowe z terytorium Niemiec, gdzie rozpoczynały się dla tej części Europy jedne z ważniejszych dróg pielgrzymich do Composteli, tzw. Niederstrasse  oraz Oberstrasse. Z tym drugim szlakiem, po rozpoznaniu gatunków muszli jakubowych, jak się obecnie wydaje, może wiązać się pozyskiwanie przez pielgrzymów muszli Pecten jacobaeus L., albowiem trasa ta przebiega przy samym północno-zachodnim brzegu Morza Śródziemnego, w rejonie Arles, a stąd wybrzeżem do trasy Camino de Santiago. Kwestia ta wymaga jednak dalszych szczegółowych badań.

Biorąc pod uwagę informacje wypływające ze źródeł pisanych oraz pięć znanych obecnie z ziem polskich okazów muszli małża Pecten maximus L. i trzy Pecten jecobaeus L., możemy powiedzieć, że grób św. Jakuba w Composteli mogło odwiedzić około 30 osób, nie licząc orszaków pielgrzymich. Jeśli natomiast weźmiemy pod uwagę ich orszaki pielgrzymie, choć nie wiadomo, czy wszystkie znane nam muszle można wiązać z pielgrzymami wędrującymi w orszakach, w których, jak pośrednio wynika ze źródeł pisanych, mogło być około ośmiu osób, to szacunkowo możemy przyjąć, że z ziem polskich od końca XIII do początku XV wieku mogło peregrynować około 188 osób (?). W stosunku do liczby mieszkańców ziem polskich, która w przedziale od  2. połowy XIV do początku XV wieku, wyniosła, jak się szacuje, około 2 milionów ludzi (około 1340 roku w przybliżeniu 1 256 000, a w połowie XV około 2 500 000), stanowi to około 0,009. Nieco inaczej statystyka ta przedstawia się, gdy do obliczeń weźmiemy pod uwagę tylko liczbę osób zaliczanych do ówczesnych elit społecznych (rycerzy, możnych), którzy przede wszystkim brali udział w owych peregrynacjach. Był to więc udział niewielki. Wynikało to najprawdopodobniej z faktu, że ziemie polskie były wówczas położone na peryferiach zachodniego chrześcijaństwa, w wielkiej odległości (około 2000 km) od Hiszpanii. Na tak dalekie wyprawy mogli sobie wówczas pozwolić tylko „wybrani” – zamożni, o wysokiej pozycji społecznej, przynależni do grona elity władzy i dyplomacji a z nimi ich poddani i zależni. Były to przede wszystkim „rycersko-dworskie podróże szlacheckie”. Proporcjonalnie w stosunku do tych paneuropejskich peregrynacji większą popularnością cieszyły się miejsca pielgrzymek w obrębie ziem polskich (np. grób św. Wojciecha w Gnieźnie, św. Stanisława w Krakowie, św. Jadwigi w Trzebnicy, miejsca pielgrzymkowe w okolicy Gdańska, potem Częstochowa oraz inne sanktuaria na ziemiach Korony, w tym wschodnich terenach Rzeczypospolitej lub najbliższych terenach ościennych (Czechy, Niemcy).   

                                                                                             

Zaprezentowane tu problemy nie rozwiązują stawianych dotychczas w historiografii polskiej pytań. Pozwalają jednak na nieco poszerzone spojrzenie na to zagadnienie. Wszystkie z poruszonych kwestii wymagają dalszych pogłębionych badań.

 

 

 

 

 

 

Śmierć św. Jakuba Większego wg miedziorytu z około drugiej połowy XVII wieku (?) za: Rok dni świętych albo pańskich kupersztychem, bm, br; z: Biblioteki PP Benedyktynek w Żarnowcu, sygn. stara 634, sygn. nowa 117, k. 219: 25. Jul., w lewym dolnym rogu atrybuty pielgrzymie św. Jakuba

 

 

tekst Andrzej M. Wyrwa

 

 

 

 

***

Saint James the Apostle.

The malacological and historical traces

of pilgrimages from Polish lands to Santiago de Compostela

 

               

Among the many wide-ranging manifestations of the cult of saints, one of its most direct forms was that of pilgrimages or peregrinations (peregrinus, peregrinatio/onis) to places where the earthly remains of saints lay in rest. For a long period – indeed, until the 12th century – the concept of making pilgrimages was understood as “a certain form of ascetic life, particularly the practice of traveling lonesome roads, and the more or less voluntarily assumed devotional practice of visiting loca sacra” – that is, holy sites. Among the most important examples of this were pilgrimages to the holy sites of the Church universal and local. This involved journeys to the grave of Christ and the graves of saints, as well as to places safeguarding holy relics and/or wondrous images that were renowned for bestowing blessings. Beside Rome and the Holy Lands, Spain’s Santiago de Compostela enjoyed a special place in this regard.

The issues surrounding pilgrimages have long been an important subject of research and discussion in Polish historiography. Both pilgrimages within Poland, as well as ones to distant places elsewhere in Europe have been examined. Among the vast number of scholarly works focusing on pilgrimages, one area that has consistently enjoyed great interest is that of the pilgrimage routes and the fates of the pilgrims who for centuries journeyed from the far-flung corners of our continent, including of course Poland, to the grave of St. James the Apostle in Compostela. These pilgrimages have been studied by historians, historians of religion, historians of art and architecture, archaeologists, forensic scientists, cultural anthropologists, book specialists, psychologists, sociologists, sociologists of religion, theologians, economists, researchers into tourism, and so on (see the selection of literature in the bibliography).

This area of inquiry has most often been viewed in the context of the few available written sources (tab. 1). This body of information has been discussed repeatedly, typically in no more than a novel stylistic form – but with breaking no new ground. As a result of this we have done little more than to run in place, and have thereby not given ourselves the opportunity to appreciate new vistas.

However, a time came when the body of written sources started expanding to include archaeological and malacological sources. These gradually began to supplement our hitherto image of pilgrimages to Compostela from Polish lands and other regions of Europe.

The symbol and attribute of St, James the Apostle (and of the pilgrims who journey to his purported grave in Compostela) is the mollusk shell of the Pecten maximus L. species, known colloquially in Poland as “the great scallop”, and in historiography as the “pilgrim shell of St. James”. This mollusk ranges from several to a dozen or more centimeters in diameter. Similar to the Pecten maximus L. is the mollusk Pecten jacobaeus L. The two species were distinguished and named by Linnaeus in 1758. At the macroscopic scale these mollusks are easy for the non-specialist to mistake as one species.

 Pecten Maximus L. is a species of scallop indigenous to the Atlantic, from the coast of Norway to southern Spain. It is also found around the Azores, the Madeiras, and the Canary Islands. This is a mollusk whose diameter ranges from 10 to 150cm, although sometimes it can attain 20 cm. It is popularly called “the great comb shell”. The species is heavily fished (especially by the French), as its delicious meat is a luxury product (Poppe, Goto 2000, pp. 68-69).

 Pecten jacobaeus also belongs to the comb shell species. In contrast to Pecten maximus L., it primarily inhabits the Mediterranean. Although precise examinations have not yet been conducted, it is believed that it also appears in the Atlantic, from Portugal southward to Angola, as well as in the area of the Madeira and Canary Islands. Its diameter ranges from 8 to 15cm. It is fished in the Mediterranean basin, particularly in Italy (Poppe, Goto 2000, pp. 67-68). It is popularly called “the comb shell of St. James”. But as we mentioned above, it was Linnaeus who gave that name to the Mediterranean species.

Regardless of the coincidence with the name of St. James, historiography to date has not considered the mollusk Pecten jacobaeus to be the pilgrims’ symbol. Indeed, the findings we now have from graves, iconography, and other pilgrimage relics (capes, hats, and travel sacks) show that the mollusk Pecten maximus L. was taken as the symbol of pilgrims to St. James’ grave much more often than was Pecten jacobaeus L. However, we need again stress that at the macroscopic scale the two species can easily – and probably were – taken to be identical. For only with microscopic (or expert macroscopic) malacological examination can they be distinguished as two species. Thus, for ages no difference was seen between them. This lack of being distinguished is to be particularly well noticed in the case of the pilgrim’s hat from Poznań and the cape and hat from Nuremberg (Wyrwa 2007a, p. 17; il. 21, 22; Wyrwa 2008, pp. 41-43 – Poznań; Herbers, Plötz 2000, p. 18 – Norymberga). In these examples the two species of mollusk appear beside each other.

Until recent years the single archaeological trace of pilgrimages to the grave of St. James from Polish lands was that of the shell found at the cemetery on Lednica Holm (Ostrów Lednicki) near the city of Gniezno (Wrzosek 1961; Dunin-Wąsowicz 1995). But thereafter similar such items began to emerge from other archaeological sites in Poland, e.g., in Kołobrzeg and Elbląg (see chapter IIA, the catalogue in this work). As a result of further inquiry, however, it was learned that the shells had been studied only macroscopically, without specialist examination. Thus, when renewed examination of the shell from Lednica was commenced, it was decided that first to be determined would be the mollusk’s species. It then turned out that the mollusk taken in the literature to be Pecten maximus L. was in fact Pectin jacobaeus. Therefore other such Polish “pilgrim shells” were subjected to examination. Once that was complete and we had the results of specialist examination, we decided once again to address the topic of Polish pilgrimages to the grave of St. James in Compostela from the 13th to 15th centuries, and to summarize all the most recent findings on the matter. We do so mindful of the fact that this topic will remain a dynamic one and that new facts will continue to emerge.

As the breakdown in chapter IIA shows, today we know of eight pilgrim shells from Polish lands. Their state of preservation varies greatly. The best preserved are the shells from Elbląg, Racibórz, and Lublin. Malacological analyses revealed in this group five examples of the species Pecten maximus L. (Kołobrzeg, Elbląg, Poznań, Racibórz, Cieszyn) and three belonging to Pecten jacobaeus (Ostrów Lednicki, Wrocław, Lublin). With regard to the none too precise determination of the stratigraphy of the places of their discovery, the chronology of their placement is difficult to determine with accuracy. But generally, the majority of Poland’s “pilgrim shells” may be placed in the period from the first half of the 13th century to the end of the 14th. The Elbląg shell, however, has been dated to the late 14th or early 15th century. We present these dates in illustration 30. These findings are associated with centers lying along Poland’s main travel routes, ones that had good road connections with German lands. And that is where two of the most important pilgrimage routes to Compostela from this part of Europe began – namely, the Niederstrasse and the Oberstrasse. That latter route may well evince a greater number of specimens of Pecten jacobaeus, for it runs along the northwestern shore of the Mediterranean, in the region of Arles – and from there along the coast to Camino de Santiago. But this matter requires highly exacting and more thoroughgoing examination.

Taking into consideration the information to be drawn from written sources, along with the five known Polish specimens of Pecten maximus L. and three Polish specimens of Pecten jacobaeus, we may state that, not counting the broader company of pilgrims, some 30 or 31 people might have visited the grave of St. James in Compostela. If, however, we consider the company of pilgrims, although we do not know if all the shells from Polish lands can be associated with groups pilgrimages (which written sources indirectly suggest numbered some 8 persons), then we may estimate that some 188 persons made pilgrimages from Poland to Compostela from the late 13th to the early 15th century. In relation to the number of inhabitants of Polish lands, which from the mid 14th to the early 15th century is figured at approximately 2 million people (ca. 1340 – 1,256, 000, and in the mid 15th century – 2.5 million), this is 0.009%. Nonetheless, this statistic appears somewhat differently when we figure in only the number of people who belonged to the social elite (knights, the wealthy), who were the ones most likely to take part in pilgrimages. But even so, this was hardly a popular enterprise. This probably stemmed from the fact that Polish lands were then on the periphery of Christian Europe, at a great distance – some 2,000 kilometers – from Spain. Such a long journey could be undertaken only by a chosen few – the wealthy, people with high social status, who belonged to the power elite and/or diplomatic corps. Accompanying them would have been their subjects and dependents. The pilgrimage to Compostela was therefore above all for knights and others of the nobility. In comparison to the pan-European pilgrimages, local Polish pilgrimages enjoyed much greater popularity. These included pilgrimages to the graves of St. Wojciech (Adalbert) in Poznań, St. Stanisław in Kraków, St. Jadwiga in Trzebnica, and pilgrimage sites in the vicinity of Gdańsk, near Częstochowa, and other sanctuaries in Poland – including her eastern territories and neighboring lands in Bohemia and Germany.

 

The material here presented does not presume to answer the questions posed in Polish historiography. However, it does allow a somewhat broader view of several relevant issues – and thereby hopes to contribute to further and deeper studies.

 

text by Andrzej M.Wyrwa, translated by Philip Earl Steele

 

 

Szerzej patrz wydawnictwa Muzeum:

Andrzej M. Wyrwa, Święty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela, Lednica–Poznań 2009

 

Wydanie drugie poprawione i uaktualnione ukazało się w roku 2015.

Archiwum