Na Ostrowie Lednickim mieścił się niegdyś jeden z najważniejszych grodów państwa Piastów. Na terenie dzisiejszego grodziska znajdują się m.in. pozostałości potężnych wałów obronnych i pałacu książęcego z kaplicą. Odkryto w niej baseny chrzcielne, które wskazują na Ostrów jako prawdopodobne miejscu chrztu Mieszka I. Dopełnieniem ruin na wyspie była do 2017 roku kilkakrotnie nagradzana wystawa „Ostrów Lednicki. Pod niebem średniowiecza”. Na wyspie znajdują się jedne z najważniejszych pozostałości polskiej architektury wczesnośredniowiecznej: relikty kamiennego pałacu wraz z przylegającą kaplicą na planie krzyża greckiego. W miejscu tym najpewniej Bolesław Chrobry podejmował cesarza Ottona III. W ruinach kaplicy dokonano sensacyjnego odkrycia basenów chrzcielnych, które przemawiają za Ostrowem Lednickim jako miejscem chrztu Mieszka I w 966 roku.

Dzięki wynikom dendrochronologii oraz badań podwodnych ustalono, że część wzniesionego tu wału przebudowywano w latach 70. X wieku. W kolejnym dziesięcioleciu wzniesiono także dodatkowe umocnienia lądowo-wodne od strony zachodniego brzegu wyspy. Mosty budowano w zimowo-wiosennym okresie przełomu lat 963–964. Te jedne z dłuższych na Słowiańszczyźnie Środkowej nawodnych urządzeń komunikacyjnych (których długości wynosiły ok. 440 m dla zachodniego i ok. 170 m dla wschodniego) funkcjonowały nie dłużej niż do 1038 roku, kiedy zarówno one, jak i cała wyspa uległy zniszczeniu podczas najazdu czeskiego księcia Brzetysława. Lednickie mosty pełniły, jak można sądzić, nie tylko użytkowe funkcje, ale również stanowiły wyraz manifestacji siły i potęgi Mieszka I, w czym można odnaleźć bliską analogię do stosunków znanych z terenu Jutlandii.

Najważniejszym wyróżnikiem wczesnych ośrodków władzy Piastów jest bez wątpienia ich architektura kamienna w typie wykreślonych na rzucie prostokąta pałacowych budowli, łączących się z ich częściami na planie dookolnym - pełniącymi funkcje sakralne, związane z nową religią chrześcijańską. Pałacowo-sakralna budowla lednicka uznawana jest przez część badaczy za prototyp i wzór dla całej serii analogicznych założeń architektonicznych wznoszonych przez Piastów na terenie ich państwa, by wymienić np. Poznań, Kraków czy Przemyśl. Ostatnio wskazuje się również na palatium w Gieczu, jako na możliwe bezpośrednie źródło tej grupy architektury.

Wyspowy pałac z kaplicą po jego wzniesieniu ok. 966 roku przebudowywano jeszcze dwukrotnie. Pierwsza z przebudów (w przedromańskim wątku budowlanym) nastąpiła najpewniej ok. 1000 roku, kolejna, tym razem już w romańskiej technice murów, w XII wieku.

Jak ważna była rola tej budowli w ideowym systemie przydanym przez Mieszka I Lednicy, świadczą sensacyjne odkrycia w kaplicy pałacu. Odnaleziono tutaj dwa półkrzyżowe w rzucie zagłębienia interpretowane jako urządzenia do chrztu. Z ich odkryciem postawiono wielce kontrowersyjną hipotezę o chrzcie Mieszka I na wyspie oraz ulokowano tutaj siedzibę pierwszego biskupa polskiego Jordana.

Znacząca w ideowej strukturze wyspy była również rola kolejnej z monumentalnych budowli Lednicy - jednonawowego kościoła wzniesionego w północnej części grodu. Niektórzy uznają go za budowlę nieco starszą od palatium i rekonstruują w bryle drewnianej.

W nawie kościoła oraz w jego dobudówkach umieszczono pochówki uprzywilejowanych - przedstawicieli ówczesnych elit. To jedna z najstarszych wewnątrzkościelnych nekropolii na obszarze naszych ziem. Budowla ta, podobnie jak pałac z kaplicą, funkcjonowała jeszcze w XII wieku, aczkolwiek jej znaczenie nie było już tak ważne jak wcześniej.

Funkcjonowanie lednickiego centrum władzy było możliwe dzięki zorganizowanemu wokół jeziora Lednica okręgowi administracyjnemu — kasztelanii ostrowskiej. Odnotowane w jej obrębie wskaźniki gęstości zaludnienia (kilkakrotnie przewyższające zaludnienie ziem sąsiednich) oraz ślady ludności jenieckiej i przesiedlonej wraz z organizacją całego systemu ludności tzw. służebnej stanowią mocne potwierdzenie szczególnego znaczenia grodu.

Pomimo że wyspę użytkowano intensywnie w XII wieku, a także i później (po wiek XIV), jednak nigdy, jak można sądzić, nie odzyskała już ona dawnej rangi. Status głównego ośrodka władzy uzyskały w tym rejonie Pobiedziska, gdzie m.in. znajdował się jeden z książęcych dworów. Lednica stała się swoistą wyspą umarłych, bowiem przestrzeń w obrębie wałów dawnego grodu użytkowano jako cmentarz.

Zarządzeniem Prezydenta RP z 8 września 1994 roku (Monitor Polski nr 50 z 1994 r., poz. 421) Ostrów Lednicki uznano za Pomnik Historii. Status ten przyznawany jest zabytkom o szczególnej, najwyższej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, utrwalonym w powszechnej świadomości i mającym duże znaczenie dla dziedzictwa kulturowego Polski.

fot. M.Siudziński, T. Pluciński, W. Rączkowski